Waarom Henri Bontenbal geen gelijk heeft - afschaffen fossiele subsidies is wel degelijk nodig en mogelijk

Tweede Kamerlid voor het CDA, Henri Bontenbal, betoogt op 30 januari 2023 dat het vraagstuk Fossiele Subsidies complex is, dat het bedrag van 17,5 miljard euro niet klopt, en waarom fossiele subsidies niet afgeschaft moeten worden.  

Een uitgebreid betoog vraagt om een uitgebreid antwoord, want na het lezen van zijn stuk heb ik het gevoel dat enkele kernzaken niet helemaal duidelijk naar voren komen en verkeerd geïnterpreteerd worden.

Ik loop enkele van zijn punten na in deze blog, leg uit waar er hiaten liggen in zijn gedachten en eindig waarom het wel degelijk mogelijk is en nodig is om deze fossiele subsidies af te schaffen.

€1.5 miljard aan accijnsvrijstelling voor raffinaderijen:

Henri Bontenbal schrijft dat de raffinaderij-vrijstelling gaat om het voorkomen van dubbel belasten. Immers als je voor de ruwe olie grondstof accijns betaald en de consument voor het benzine/diesel eindproduct accijns betaald, is dat dubbel. Alhoewel dit een correcte observatie is, gaat het hier niet om.

De raffinaderij-vrijstelling gaat om de gas, kolen, olie en elektriciteit die nodig zijn voor de raffinageprocessen. Het kost enorm veel energie om benzine en diesel te maken uit olie. Ovens, pompen, en andere randapparatuur. Een concreet voorbeeld, wat ook goed laat zien dat "raffinageprocessen" erg breed geïnterpreteerd worden: de NAM pompt water uit Drenthe en Overijssel om in de gasvelden te pompen om zo het gas uit het veld te halen. Deze pompen draaien nu op dieselgeneratoren, waarover geen accijns betaald wordt. De business case om ze te voeden met zonnepanelen is door de accijnsvrijstelling moeilijker te financieel break-even te krijgen. Het is maar een klein voorbeeld, maar wel illustratief van hoe averechts deze vrijstelling werkt. 

€2.8 miljard aan accijnsvrijstelling en 0% BTW in luchtvaart:

Henri Bontenbal schrijft dat in Europees verband het heffen van belasting (accijns en BTW) niet mag in de lucht- en scheepvaart. Alhoewel je directe belasting op kerosine in deze sectoren op dit moment niet mag heffen (je mag wel andere vliegbelasting vragen, zie hieronder), is een voorstel aangenomen in de EU om de energiebelastingrichtlijn (EBR) te herzien op dit punt. Want het huidig EBR is (en ik quote):

a) niet in overeenstemming met de klimaat- en energiedoelstellingen van de EU;

b) bevoordeelt in de praktijk het gebruik van fossiele brandstoffen.

Het voorstel van herziening beoogt een einde te maken aan de huidige verplichte vrijstelling voor de lucht- en scheepvaart en de visserij.

Echter het voorstel is al in 2021 gedaan, en moet met unanimiteit aangenomen worden, dus inclusief het instemmen van Nederland. De Europese rekenkamer heeft afgelopen jaar geconstateerd dat alhoewel de subsidies voor fossiele brandstoffen een efficiënte energietransitie in de weg zitten, de uitdaging in het afschaffen op Europees niveau precies ligt in deze benodigde unanimiteit. 

Henri Bontenbal schrijft dat we een vliegbelasting hebben geïntroduceerd, maar laat hierbij achterwege dat deze een van de laagste is in vergelijking met de landen om ons heen, blijkt uit het CE Delft rapport van deze maand (januari 2023). Bovendien kent onze vliegbelasting geen differentiatie naar afstand en zijn transfer passagiers uitgesloten van deze belasting zoals je wel in landen als Frankrijk en Duitsland ziet. Of kennen we geen algemene uitstoot (of CO2) belasting die bijvoorbeeld wel in Noorwegen geldt voor de luchtvaart.

Nederland heeft in het coalitieakkoord aangegeven klimaatkoploper te willen zijn in Europa en zou prima vooruit kunnen lopen op het Europees voorstel van de herziening van energiebelasting, of op z'n minst stringentere vliegbelasting in kunnen voeren. Het huidig niveau van vliegbelasting is absoluut ontoereikend om de vrijstelling te corrigeren, hetgeen Henri Bontenbal wel in zijn blog beweerd.

€1.8 miljard vanwege lagere accijns op diesel ten opzichte van benzine:

Henri Bontenbal heeft deels gelijk als hij schrijft dat het vrij arbitrair is om te stellen dat het tarief van diesel gelijk getrokken moet worden met benzine. Want, diesel is per liter 15% vervuilender dan Benzine. Om de accijns in lijn te stellen met hun milieuschade, zou je op diesel dus feitelijk meer accijns moeten heffen dan op benzine. Deze €1.8 miljard is dus echt wel een minimum, en zou dus misschien - als je de uitstoot enigszins eerlijker wil inprijzen - toch wel 15% meer moeten zijn. Zwitserland heeft dit trouwens wel gedaan, die heffen meer accijns op diesel dan op benzine.

€4.6 miljard aan korting op energiebelasting voor grootgebruikers:

Hier ben ik het deels met Bontenbal eens. Het is allicht arbitrair om te stellen dat hetgeen je 'misloopt' uitrekent vanuit het tarief van de consument. Echter het feit dat het belastingstelsel zo extreem degressief is, moeten we het aanpakken. In een - wat ouder maar nog steeds relevant - onderzoek van PwC in opdracht van EZK in 2018 laat zien dat ten opzichte van omringende landen zowel de korting als absoluut belastingtarief voor grootgebruikers het laagste is als je deze vergelijkt met omringende landen.

Vanuit een moreel perspectief is dit verwerpelijk, het kan toch niet zijn dat wie in Nederland ontzettend veel gas en elektricteit verbruikt, ontzettend weinig belasting betaald? Was het niet het uitgangspunt van dit kabinet die zei in maart 2022 dat de sterke schouders de zwaarste lasten zouden moeten dragen?

Naast het morele argument, heb je ook een zakelijke consequentie van een zeer degressief energiebelastingstelsel, namelijk dat de business case om te bezuinigen of te investeren in energiebesparende maatregelen simpelweg slechter uitpakt. Onderzoek van Beerenshot in 2022 laat zien dat er in de industrie een besparingspotentieel ligt van 16% in het gasverbruik dat nu niet gerealiseerd wordt. 

Trouw heeft hier een uitstekende rapportage over gemaakt, hoe "de Nederlandse industrie jarenlang onder energiebesparing wist uit te komen". Samen met Investico lieten ze zien hoe de afgelopen 20 jaar de industrie volledig uitgezonderd is van wettelijke verplichtingen om minder energie te gebruiken, een uitzondering die overigens veel verder ging dan onder Europese Wetgeving toegestaan was. Een plan, bijvoorbeeld, om Nederlandse olie- en gasverwerkers te helpen met thermische isolatie - het inpakken van buizen - liep uit op een fiasco omdat de business case gewoon niet goed genoeg was. Jarenlang heeft onze industrie gefaald om te investeren in energiebesparende maatregelen, hetgeen heeft geleidt tot grootschalige en vooral zeer overbodige broeikas emissies.

Het feit dat er partijen zijn die geen wijziging hierin hebben voorgesteld afgelopen verkiezingen (D66 trouwens wel) is geen reden waarom dit niet een goed idee is. Het onderwerp Fossiele subsidies is technisch en juridisch van aard, niet perse een stemmentrekker.

En over het ETS:

Het ETS systeem in Europa vind ik een geweldig voorstel, vooral in combinatie met de cross-carbon border adjustment mechanism en nu ook de informele sector (zoals ze dat noemen, de energieopwekking, brandstof leveranciers, e.d.) erin betrokken gaat worden. En je ziet het terug in de prijs, die is inmiddels gestegen naar 80 euro per ton.

Echter, dat is nog lang niet wat nodig is om de Europese klimaat doelstellingen te halen. De Europese rekenkamer heeft afgelopen jaar geconstateerd dat de prijs van energieproducten (na het effect van belastingen en broeikasgasemissierechten) de afgelopen jaren nog steeds niet een goede afspiegeling vormt van de milieukosten van emissies. Subsidies voor fossiele brandstoffen staan een efficiënte energietransitie in de weg. En, de grootste uitdaging om deze op Europees niveau op te lossen is dat we rondom Europese belasting aangelegenheden unanimiteit nodig hebben. Zo kan het zo dat de eerder genoemde voorstel tot hervorming van de energiebelasting al in 2021 aangenomen is door de commissie, maar dat deze nog niet unaniem aangenomen is door de unie. 

Werk het kabinet er dan aan?

Henri Bontenbal eindigt zijn betoog dat een ambitieus klimaatbeleid nodig is, en dat dit kabinet daar ook aan werkt. Helaas zie ik dat toch echt anders.

Uit correspondentie met EZK blijkt dat Staatssecretaris Van Rij en Minister Jetten op dit moment werken aan een pakket van maatregelen om een deel van de vrijstellingen in de energiebelasting per 1-1-2025 af te schaffen. Het mag vooral niet te snel gaan, want anders zou dit een gevaar voor de werkgelegenheid in Nederland zijn.

Dit straalt echter geen ambitie uit, laat staan gevoel van urgentie.

Het kabinet sprak al in 2009, toen het op de G20 in Pittsburg de statement mede ondertekende, de ambitie uit om alle fossiele subsidies voor 2020 af te schaffen. Een geleidelijke afbouw over een periode van 10 jaar wat zou leiden tot een reductie van 10% broeikasgas emissies in 2050. 

Helaas is hier niets van terecht gekomen. In plaats van het verminderen van fossiele subsidies is het ons gelukt om deze in een periode tussen 2015 en 2021 meer dan te verdubbelen, aldus het OECD, het IEA, én het IMF.

Nieuw onderzoek laat zien, in een publicatie van 2 weken geleden, dat we serieus rekening moeten houden met een opwarming van 1,5 graad volgend jaar, en dat daarmee definitief de Parijs doelstellingen niet gehaald zullen worden. De klimaaturgentie neemt alleen maar toe, het is tijd om NU te handelen, niet voor een deel en pas vanaf 2025. 

En dat vergt urgentie. Ik geef Henri Bontenbal daarom ook gelijk in de analyse over het wetsvoorstel van Groenlinks van 27 januari 2023. Het pakt enkel 5 kleine maatregelen aan voor een totaal van €400 miljoen per jaar. Een prima start, maar zeker niet voldoende. 

En als laatste. Het is niet simpel. Het is enorm complex. En ook - voor de meeste mensen - saai. Maar het is beleid die we echt nodig hebben. In tegenstelling tot technische innovaties of maatregelen om deconsumptie, die beide nodig zijn maar waarschijnlijk wel meer tijd nodig hebben om gerealiseerd te worden, is het beleid om door te gaan met deze fossiele subsidies een politieke keuze.

We hebben aan de start van de Corona pandemie in enkele weken een steunpakket opgetuigd van 10 tot 20 miljard euro, opgebouwd uit meer dan 10 maatregelen. Als we het talent binnen de overheid hebben om in enkele weken, en in samenwerking tussen 3 ministeries, zo'n complexe regeling op te tuigen, dan moet het toch mogelijk zijn om weloverwogen en per direct deze fossiele subsidies af te schaffen?

We cannot solve a crisis without treating it as a crisis, zoals Greta Thunberg zegt